Bedse Caves Divine Light

पुण्याच्या पश्चिमेला, मुंबईच्या वाटेजवळ, पवना मावळात, अंदाजे ५५ कि.मी. अंतरावर, भातराशीच्या डोंगररांगेत सातवाहन काळातले लोहगड व विसापुर हे दोन डोंगरी किल्ले आहेत. याच रांगेतल्या डोंगरात हिनायन काळातली, दोन अप्रतिम बुद्ध लेणी आहेत, भाजे आणी बेडसे. पवना खोऱ्या कडेच्या डोंगरात बेडसे गावाजवळ, बेडसे लेणी (वर्षा लेणी) आहेत. पहिल्या शतकात कोरलेली बेडसे लेणी पायथ्याच्या गावापासुन १०० मीटर, व समुद्रसपाटी पासुन ६८५ मीटर उंचीवर आहेत. या लेणी समुहात, एक चैत्यगृह, एक विहार, काही पाण्याची टाकी व काही कोरलेल्या खोल्या आहेत.

In Pawana Maval, a section of Pune district about 55 km west of Pune, in a famous hill range which has ancient Satwahan forts of Lohgad and Visapur, two of the very important cave temples of western India namely Bhaje and Bedse are located. In Supati hills, facing Pawna river, Bedse caves are cut in 1st Century AD, at about 100 meter above the plain of deccan plateau, and at about 685 meter above mean sea level. Bedse cave consist of a Chaitya Griha, Vihara with some Stupas, wells and cells.

डोंगर चढुन लेण्यासमोरच्या मोकळ्या जागेवर पोहोचल्यावर, डावीकडे (दक्षिणेस), एका लहान कक्षात अर्धवट कोरलेला स्तुप आढळतो. पावसाळ्यात या कक्षात पाणी साठते. पाण्याच्या गळतीमुळे काम अर्धवट सोडले असावे. सह्याद्रीतल्या बऱ्याच लेण्यांमध्ये पाण्याच्या गळतीमुळे कोरीव काम अर्धवट सोडल्याचे दिसते. अग्निजन्य खडकातल्या चिरेमुळे अश्या प्रकारची गळती होते. या कक्ष्याच्या उत्तरेस उघड़्यावर एक स्तुप आहे. गोभुती नावाच्या कारागीराच्या स्मरणार्थ हा स्तुप कोरला असावा. स्तुपाच्या मागील कातळात, दोन ओळींचा पाली भाषेत कोरलेला शिलालेख आहे.
"य गोभुतिनं आरणकान पैंड्पातिकानं मारकुड्वासीनं थुपो. वासिना भतासाळमितेन कारित"
म्हणजे, गोभुति नावाच्या मारा पर्वतवरील अरण्यकाचा, असलमीत भटाने ने करवुन घेतलेला स्तुप.

The small circular chamber can be seen in the left of the group, which has unfinished Stupa. The unfinished structure shows how the semi-finished form of Stupa, looks like, giving idea of how the Stupa was cut out of stone. If this place is visited just after monsoon, the water dripping in from top in to this chamber explains why the work was left unfinished. Often in many caves, in western ghats, it is seen that the work has been left unfinished due to surfacing of some internal defect in the rock. Few meters on north of this chamber, there is a well with remains of Stupa, Behind the Stupa there is a semicircular wall which has an inscription in two lines. The stupa of Gobhuti, native of Ma'rakuda, an A'ranaka (and) Pedapa'tika. Caused to be made by Asa'lamita Bhata, inhabitant of...........

गोभुतिंच्या स्तुपाच्या उत्तर बाजुस एक पाण्याचे टाके आहे. पाण्याच्या टाक्यावर एक शिलालेख आहे. वरच्या बाजुने असलेल्या आडोशामुळे, तीन ओळीत कोरलेला हा लेख सुस्थितीत आहे. त्यावरचा पाली भाषेतला मजकुर तो असा, "महाभोयबालिकाय महादेवि य महारठिनिय सामडिनिकाय देयधम आपदेवणकस बितियिकाय" म्हणजे, महाभोयांची कन्या समदनिका (महाराठिनी ची राजकन्या व अपदेवनकाची द्वितिय बायको) हिजकडुन धार्मिक भेट समदिनिकेच्या परोपकारामुळे आज आपल्याला भर उन्हाळ्यात सुद्धा पाणी पिण्यास मिळते. आपण असा अद्वितिय परोपकार कधी करणार असा प्रश्न उपस्थित होतो

The second well further right of Stupa also has inscription in three lines. There is a third well on right side. "The religious gift of Maha'bhoja's daughter Sa'madinika, the Maha'devi Maha'rathini and wife of A'padevanaka.'

समदिनिकेच्या पाण्याच्या टाक्याच्या उत्तरेस शिळेमागे लपलेले एक अद्वितिय चैत्यगृह आहे. आत जाण्यासाठी शिळेमधुन पाच फुट रुंद वाट आहे.

Further north, a magnificent Chaitya Griha is carved. The entrance is a narrow passage which is long, cut through the rocks. The chaitya Griha is hidden behind the rock.

चैत्यगृहाच्या उत्तरेकडे एक विहार आहे. चैत्यगृह व विहारामध्ये अंतर सोडलेले आहे. विहाराची रचना अद्वितीय आहे. विहारचे छत अर्धगोलाकार आहे. आतल्या बाजुस छताला गोलाई आहे. अशी संरचना चैत्यगृहात आढळते.विहारच्या बाहेर दोन्ही बाजुस दगडी बाक असलेले दोन कक्ष आहेत. विहार ६ मीटर रुंद व ११ मीटर लांब आहे. त्यात ११ कक्ष आहेत. दरवाज्यांच्या वर कमानी असुन दोन कमानींच्या मध्ये पट्टेरी नक्षीकाम आहे. इसविसन १८८० च्या आधी येथे कोण्या साधुने दगडात, येमाई देवीची प्रतिकृती बनविण्याचा प्रयत्न केला आहे. शेंदुराने रंगवलेल्या देवीच्या पुजेअर्चेमुळे विहाराचे छत काळे झाले आहे. वास्तुचे महत्व समजुन या प्रथेवर सध्या नियंत्रण आहे

Vihara which is on the right side of the Chaitya Griha, is unique in its kind having an arched roof and circular at the back like a Chaitya. Outside are 2 benched rooms one on each side of the entrance. The Vihara is 6 meter wide and 11 meter deep and has 11 rooms all with benches and beds. Their doors are surmounted by Chaitya arches connected by a string course of rail pattern. Some devotee before 1880 made his asylum in Vihara and carved his patron divinity on the back wall. The local villagers started considering the carving as a Godess Yamaai and started conducting Puja. The practice again irrupted sometime recently and it was regulated by ASI. The Vihara has blackened particularly at the top due to smoke from the Puja ceremonies.

.

.

विहारातील दोन कक्षामध्ये असलेल्या बाह्यभिंतींवर, खोटया खिडक्या कोरल्या आहेत. त्यात फुले व पट्टेरी नक्षीकाम आढळते. .

The room doors have plain architecture. In the walls between doors mock grated windows are carved.

मुख्य चैत्यगृहाच्या आवारात, दोन पुर्ण व दोन अर्ध अष्टकोनी खांब आहेत. खांबांची उंची अंदाजे ८.५ मीटर आहे. खांबाच्या खालच्या भागात गोल हंड़्याचा आकार आहे. खांबांच्या वरच्या भागात गोल घंटेसमान आकार आहे. त्यावर एक गोल तबकडी असुन त्यावर उभ्या खाचा आहेत. त्यावर चार चौकोनी फरश्या आहेत. प्रत्येक फरशी त्याच्या खालच्या फरशी पेक्षा आकाराने मोठी आहे. सर्वात वर घोडे, हत्ती व बैलांची त्रिमितिय शिल्पे आहेत. त्यावर पुरुष व स्त्री अश्या जोड़्या रुढ आहेत.

There are 2 massive 8 meter high octagonal columns and two demi columns, one meter in thickness, which support the entrance ceiling. The columns have circular water pot pattern at the base, from which rise the octagonal shafts. At the top of the octagonal column, there is a S type curved capital of GreekoRoman type, grroved vertically supporting a fluted torus in a square frame. (The shape is like a bell) On the top of this torus (ring), there are four thin tiles, each projecting over the one below.(stepped abacus) On each corner of these there are elephants, horses and bullocks with male and female human riders. The structure of the design of pillars has greek and Assyrian influence. The influence of Sakas and Yavanas in western Deccan can be felt in the structure.

चैत्यगृहाच्या प्रवेशद्वाराबाहेर आवारात, डावीकडे व उजवीकडे दोन कक्ष आहेत. आत जातना उजवीकडे, असलेल्या कक्षाच्या द्वारावर एक पाली शिलालेख आहे.
“नासिकान अनदस सेठिस पुतस पुसणकस दान”
पुश्यनका, आनंदा सेठी यांचा पुत्र, नाशिक यांजकडुन भेट.
डावीकडील कक्ष अर्धवट कोरला आहे. तेथे दगडात भेग असुन त्यामुळे हे होत असावे असा अंदाज आहे. चैत्यगृहाच्या बाह्य भिंतीवर, लाकडी पट्ट्यांंसारखे कोरिव काम व मखर आहेत.

The porch within these pillars is about 4 meter wide and about 10 meter in length, with 2 benched rooms(cells) on either sides. The room on right side as we enter, has inscription above its entrance. ' The gift of Pushyanaka, son of A'nanda Sethi, from Na'sik.' The room on left is unfinished, probably due to rock defect. There is a rail pattern on flat and curved surface of the porch walls.

उजवी उत्तर बाजु (आत जाताना), भिंतीलगतचा अर्धखांब :
चैत्यगृहाच्या बाहेर बाजुच्या उजव्या भिंतीला लगटलेल्या अर्धखांबावर, दोन घोडे आहेत. त्यावर स्त्री व पुरुष रुढ आहेत. घोड़्यांचे तोंड व नाकपुड़्या स्पष्ट दिसतात. घोड़्यावर बसलेल्या स्त्री चा डावा हात उंचावलेला आहे तर उजवा हात केसांवर आहे. तीच्या कानात चौकोनी अलंकार आहेत. मनगटी कंकण व बाहुंवर बंद आहेत. पायात घुंगर असलेली कडी (पैंजणासमान) आहेत. पुरुषाने डोक्यावर पागोटे घातले आहे.
उजवी उत्तर बाजु (आत जाताना), आवारातील पुर्णखांब (पुर्व बाहेरची दिशा)
आत जाताना उजवी कडे असलेल्या खांबावर पुर्व बाजुस एक्मेकांना पाठ्मोरे दोन बसलेले घोडे आहेत. स्त्रीचा डावा हात घोड़्याच्या मानेवर आहे. तर उजवा हात पुरुषाच्या हाताजवळ आहे. या स्त्रीने कानात चौकोनी अलंकार, गळ्यात हार व पायात कड घातले आहे. पुरुषाचा डावा हात स्त्रीच्या केसात आहे, तर उजवा हात घोड़्याच्या मानेवर आहे. त्याने गळ्यात अष्ट्कोनी स्फटिकांचा हार घातला अहे. त्याच्या हातात कंकण आहेत. घोड़्यावर खोगीर नाही.
उजवी उत्तर बाजु (आत जाताना), आवारातील पुर्णखांब (पश्चिम आतील दिशा)
याच उजव्या खांबावर आतल्या बाजुस (पश्चिमेकडे) चैत्यगृहाकडे, दोन हत्ती आहेत. हत्तीवर बसलेल्या स्त्रीने कानात चौकोनी अलंकार, गळ्यात हार, कमरेला कमरबंद, आणी पायात पैंजण घातेले आहेत. तीचा एक हात हत्तीच्या डोक्यावर तर डावा हात पुरुषाच्या पागोट्यावर आहे. स्त्रीचा डावा पाय हत्तीच्या सोंडेवर टेकवला आहे.
दुसऱ्या हत्तीवर पुरुष व स्त्री एकत्र बसले आहेत. स्त्री पुढे व पुरुष मागे बसला आहे. स्त्रीचा डावा हात हत्तीच्या कानाजवळ तर उजवा हात पुरुषाच्या मानेवर आहे. पुरुषाने स्त्रीचा डावा हात तीने त्याच पागोट ओढु नये म्हणुन धरला आहे. त्याचा उजवा हात स्त्रीच्या कमरेजवळ आहे. पुरुषाचा उजवा पाय त्याने हत्तीच्या सोंडेवर टेकवला आहे. हत्तींच्या दातांठिकाणी लहान छिद्र आहेत. त्यात पुर्वी लाकडी किंवा हस्तिदंतापासुन बनवलेले हस्तिदंत असावेत. छिद्र लहान आहेत.

The details are based on reference book by J. Burgess (1880)
Right Side while entering (North) demicolumn :
On the side walls of the varandha of the Chaitya, to the right of the entrance there are two horses with a man and woman seated on them. One can see mouth and nostrils of horses clearly. The woman is seated on the horse, her left hand is raised and her right hand holds her hair. She has large square earrings, a bracelet near the wrist and another near the elbow, and a double anklet, the lower with bells. The man has a globe-shaped ornament on his head.
Right Side while entering (North) fullcolumn (eastern/outer face):
The pillar to the right of the entrance has, on the east face of the capital, two seated or kneeling horses back to back. On the south horse a woman is sitting, her left hand on the horse's neck, her right fist closed and shaken at the man. The woman wears a square earring a necklace and an anklet. The man faces east and has his left hand turned back clutching a curl of the woman's hair. His right hand is on the horse's neck. He wears a necklace, which is a row of octagonal stones, and on his right arm are four bracelets and on his left two. His waistcloth is folded in bands which hang down the side of the horse. The horse has neither saddle nor bridle.
Right Side while entering (North) fullcolumn (western/inner face):
The west or inner face of the right pillar has two elephants. On the north elephant is a woman seated bare to the waist. She weans heavy square earrings, a large folded necklace hanging to the breasts, a waistband, and an anklet. Her right hand rests on the elephant's temple and her left hand clutches the man's turban. On the south, that is the left, elephant, to one looking out of the cave, is a woman in front and a man behind, both looking west that is facing the relic-shrine. The woman has her left hand near the elephant's ear and her right hand on the man's neck. The man's right hand holds the woman's left arm to keep her from dragging off his turban. His left hand is near the waist of the woman.

डावी दक्षिण बाजु (आत जाताना), भिंतीलगतचा अर्धखांब
आत जाताना डावीकडे, भिंतीलगट असलेल्या अर्धखांबावर, पुर्वेकडे घोडा आहे तर पश्चिमेकडे बैल आहे. सुंदर कोरलेल्या बैलावर स्त्री रुढ आहे. तीचा डावा हात बैलाच्या मानेवर तर उजवा हात पुरुषाच्या खांदयावर आहे. पुरुषाचा डावा हात त्याच्या मांडीवर तर उजवा हात, घोड़्याच्या मानेवर आहे.
डावी दक्षिण बाजु (आत जाताना), आवारातील पुर्णखांब (पश्चिम आतील दिशा)
डाविकडे असलेल्या पुर्ण खांबावर, पुर्वेकडे दोन बसलेले हत्ती आहेत. स्त्रीचा डावा हात हत्तीच्या डोक्यावर, तर उजवा हात पुरुषाने ओढुन धरला आहे. हत्तीच्या सोंडेकडचा भाग निखळला आहे. डाव्या खांबांवर पाण्याच्या गळतीमुळे हानी झाली आहे. हा हत्ती १८८० साली व्यवस्थीत होता असे त्या काळच्या छायाचित्रांवरुन दिसते. पुरुषाचा उजवा डावा हात स्त्रीच्या डाव्या हातास ओढतो आहे.तर त्याचा उजवा हात तुटला आहे.
डावी दक्षिण बाजु (आत जाताना), आवारातील पुर्णखांब (पुर्व बाहेरची दिशा)
या खांबाच्या आतल्या म्हणजे पश्चिमेकडच्या बाजुस, दोन घोडे आहेत.पुरुषाचा डावा हात घोड़्याच्या मानेवर तर उजवा हात स्त्रीच्या केसात आहे. स्त्रीचा उजवा हात घोड़्याच्या मानेवर कोपऱ्यातुन टेकवलेला आहे. तर डावा हात कमरेकडे आहे. सर्व प्राण्यांचे व माणसांचे कोरीव काम अप्रतिम व उच्च दर्जाचे आहे.

The details are based on reference book by J. Burgess (1880)
Left Side while entering (South) demicolumn :
The left or south pilaster has a horse on the east and; a bull on the west. On the bull, which is finely carved, is a seated woman with her left hand on the bull's neck and her right hand on the man's shoulder. The man looks east; his left hand is on his left thigh and his right hand on the horse's neck.
Left Side while entering (South) fullcolumn (eastern/outer face):
The left pillar has, on the east face, two seated elephants with a woman on the north and a man on the south, The woman is seated on the elephant and is pulled back by the man who draws her by the wrist. The left arm is bent, the hand resting on the elephant's head. The man's left hand drags the woman's right hand and his right hand is broken. The man has no hair on his face. The elephants are very finely carved. They have no tusks which were either of wood or ivory which has dropped away leaving holes.
Left Side while entering (South) fullcolumn (western/inner face):
The west or inner face of the left pillar has two horses. A woman is seated on the north horse and a man on the south horse. The woman's left hand rests on her hip and her right hand is raised above the horse's neck. The man's left hand is on the horse's neck; his right hand catches the woman's hair. Comparing the inner faces of the two pillars, on the left pillar the man tries to carry away the woman and on the right pillar the woman tries to take away the man. Overall the details of these male and female riders is amazing carving work. The carving work must have been started from top to bottom. Totally there are 7 horses, 4 elephants, and one bull on these columns. There are total 7 women and 6 men riding these animals. All the sculptures are different from each other.

.

.

.

.

हिनायन काळातील लेण्यांमध्ये बुद्धाची आकृती सहसा नसते. बेडसे लेणी हिनायन काळातील आहेत. चैत्यगॄह अंदाजे १५ मीटर लांब व ७ मीटर रुंद आहे. त्यात एकुण २६ खांब आहेत. त्यातले २४ अष्ट्कोनी आहेत. तर २ खांब फुलीच्या आकाराचे आहेत. चैत्य गृहास एक मधे व एक डाव्या बाजुस दरवाजा आहे. वरती मध्यभागी अर्धगोलाकार खिडकी आहे. आज दिसणाऱ्या कोरिव कामास पुर्वी लाकडाच्या कोरिव कामाची जोड असावी. अर्ध्गोलाकार छताखाली एके काळी लाकडी फळ्याचा गोलाकार सांगाडा होता. १८२४ ते १८४४ या काळात लाकडी फळ्या गायब झाल्या असा उल्लेख इंग्रजांनी केला आहे. खांबांवर पुर्वी चित्रे रंगवली होती. अचानक कोणाच्या मुर्खपणामुळे लेणी रंगवली गेली. त्यात चित्रे नष्ट झाली.

The caves built in Hinayana period generally do not have any figure of Budha, as also seen here in these caves. The interior of the caves is 15 meter long by 7 meter wide. The gallery in the still of the great window extends about 1 meter into the cave, which beside 2 irregular pillars in front has 24 octagonal pillars, about 3 meter high, separating the nave from the side aisles, 1.15 meter wide. Over the pillars is fillet 10 cm deep and then triforium about 1.3 meter high. The woodwork disappeared 20 years before 1844. The columns had paintings of Buddha with attendants, but a local official under the idea of cleaning this fine cave had the whole painted with whitewash, and destroyed all the paintings, in mid 19th century.

उजवीकड्च्या स्तुपाजवळच्या पाच खांबांवर बुद्धचिन्हे आहेत. त्यात धर्मचक्र, कमळ, गुलाब अशी विविध चिन्हे कोरली आहेत.

On five of the pillars on the right side near the stupa,there are roses and other Buddha emblems – the dharmachakra , shield, trisula, lotus.

चैत्यगृहातील खांबांवर बुद्धाची रंगवलेली अत्यंत सुंदर चित्रे होती. त्याव्यतिरिक्त फुले व पक्ष्यांची चित्रे असल्याचा उल्लेख इंग्रज नोंदीत आढळतो. लेण्यांची सद्य परिस्थिती नीट आहे. १८२० नंतर काही वर्षात, इथले लाकडी काम, इथले रंगकाम नाहिसे झाले. १८८० साली असलेले पण आज नसलेले असे काही कोरिव काम (हत्तीची सोंड वगैरे) पावसाच्या पाण्यामुळे झाली आहे. या लेण्याची जागा टिकावाच्या दृष्टीने योग्य असल्याने इतर लेण्यापेक्षा येथे कमी हानी झाली आहे. एकसंध पाषाण, पुर्वेकडची दिशा, पावसाळी ढगांची वाहण्याची दिशा, पाण्याचे प्रवाह, डोंगराची उंची, व स्थानिक पर्जन्यछाया, सरकारी शिस्त, स्थानिक लोकांची शिस्त या व अशा इतर कारणांमुळे लेणी बऱ्याच चांगल्या अवस्थेत आहेत.

On the pillars, as late as 1861, could be clearly traced portions of old painting chiefly of Buddha with attendants; but the caves have since been whitewashed and no trace of the painting is left. [About 1861 the roof had traces of indistinct paintings. The pillars were richly and elaborately painted on a ground apparently of lime. The proportions and expression of the figures was admirable. On one side of the pillars was a figure holding a sword and on an her a figure with a square white fan. On another pillar was traceable part of a cornice very minutely painted with flowers and birds, one of the birds as fresh and perfect as if fresh painted.

स्तुपाच्या खालच्या दंडगोलाल खाली व वर पट्टेरी नक्षीकामाची झालर आहे. त्यावर लहान दंडगोल आहे. त्याच्यावर सुद्धा पट्टेरी नक्षीकामाची झालर आहे. तावर स्तुपाचा घुमट आहे. घुमटाचा मुकुट मोठा असुन त्यात एकावर एक फरशा रचल्याची रचना आहे.त्यावर छत्रीचा खांब आहे. छत्र मात्र आज गायब आहे.

The stupa has a broad fillet of rail ornament at the base and top of the cylinder. From this rises the second and shorter cylinder which is also surrounded above with the rail ornament. The box of the capital (top) is small and is surmounted by a very heavy capital, in which stands the wooden shaft of the umbrella. The top portion of umbrella is lost.

पुरातन वास्तु संरक्षण खात्याच्या अखत्यारित बेडसे लेणी आहेत. तेथे काम करणारे श्री वसंत दहिभाते, अत्यंत कळकळीने लेण्याची देखभाल करतात. सरकारी खात्यात असुन सुद्धा ते अत्यंत योग्य पद्धतीने सर्व पर्यटकांना शिस्त पालन करण्यास प्रवृत्त करतात. त्यांनी लेण्यात ठेवलेल्या स्वच्छतेचे कौतुक करावे तेवढे कमी आहे. परिसरातल्या भागात त्यांनी एक उत्तम आदर्श ठेवला आहे.

Today the caves are being maintained and looked after by ASI. Extremely sincere curator of the caves, Mr. Vasant Dahibhate has maintained the caves neatly with hardwork and passion He has set very good example . The amazing cleanliness, polite but strict discipline forced on the visitors, has made Bedse cave neat monument over last few years. The walls look reddish due to the mistakenly given paint in British era, which was later removed. The spectacular caves are the only caves in western region with stone wall infront of Chaitya Griha. The protection wall has been built also on the hill uphill of the caves to protect the caves from the monsoon streams formed up hill. The Pune-Mumbai expressway has been diverted through a tunnel made away from the caves to prevent any direct damage to the caves during tunneling. However the peace of the caves have been lost by continuous noise coming from the passage of vehicles on this busy expressway.

हेन्री कौसेन्स, फर्गुसन, साइक्स, जेम्स बर्गेस अशा नामवंत अभ्यासकांनी लेण्यांचा अभ्यास १८२० ते १८८० या काळात केला आहे. पश्चिम महाराष्ट्रात गेल्या २००० वर्षात जन्माला आलेल्या बहुतेक सर्व थोर माणसांची मने ज्या चैत्यगृहात आली आहेत अशा या सुंदर व प्रभावी लेण्यात आपण आपले मन घेऊन जावे.

The very minute details described by early British explorers, indicate that lot of damage to wood work happened between 1820 to 1840. The major damage to the paintings happened by 1880. The elephant trunk on left pillar outside Chaityagriha was intact during visit of Henry Cousens and Sykes as can be seen from the photographs from that era. Now the trunk is gone. The left side pillar carvings are damaged due to water ingress on that side.

बऱ्याच अभ्यासानंतर, मी आठवडा निश्चित केला. रेंगाळलेल्या पावसाळ्यामुळे पावसाळ्यानंतर बरेच दिवस आकाशात मेघ होते. एकादाचा आठवड़्याचा पहिला दिवस उगवला. आभाळात ढगांची गर्दी जमली. एका दिवशी ढगामुळे तर कधी धुक्यामुळे सुर्य दर्शन झाले नाही. सुर्याची उगवण्याची दिशा, त्याचा पुर्वेच्या डोंगरामागुन होणारा थोडा उशीराचा उदय, लेण्यांची उंची, लेणी बनविताना अचुक पुर्व दिशा धरुन सुद्धा ती कोरताना झालेली थोडी चुक, यामुळे माझा अंदाज चुकता चुकता वाचला.

After lot of calculations about the sun trajectories, I tentatively selected the week for grand Solar beam spectacle on Stupa of Chaitya Griha of Bedse. The complication of extended monsoon right in to the monsoon, made the endevaour difficult. As I visited the cave 5 times in the week, I was surprised by thick fog on one day, by lingering clouds blocking sun on east on other day, by not so disciplined trekkers on another day. The beam matched the symmetry during the first and last visit of the week. Within the week Sun moved rapidly dramatically changing the beam pattern on the Stupa during the week’s time.

एकदाचा मेळ जमला. त्यादिवशी क्षितिजावर एकच विरळ ढग होता. देवाची प्रार्थना करत मी पायऱ्यांवरुन डोंगर चढलो. लेण्यासमोरच्या आवारात पोहोचताच सुंदर मंद संधिप्रकाशाने न्हावुन सकाळ तयार झाली होती. रात्रभर साठुन राहिलेला गारवा पाषाणी रमला होता. सोनचाफ्याची फुलं अजुन ही आपला सुगंध न सोडता निपचित जमिनीवर पडुन होती. एखाद्या वेताळासारख्या जटा सोडलेला सोनचाफा निश्चिल उभा होता. खालच्या गावात सामसुम होती. लेण्यात पारवे, निळा कस्तुर शांत निजले होते. मंद वारा सुटला होता. आभाळाने बऱ्याच दिवसांनंतर मेघांच्या तावडीतुन स्वत:ची सुटका करुन घेतली होती. चैत्यगृहात गंभीर मंद संधिप्रकाश पसरला होता. पुर्वेकडे असलेल्या क्षितिजामागे, कसली तरी तयारी चालु होती. तांबड फुटु लागल तशी एकच लगबग सुरु झाली. अर्धा सुर्य उगवला. लेण्यातुन पारव्यांनी आकाशात भरारी मारली. लाल भडक सुर्याचा प्रकाश हवेतल्या हलत्या धुक्यातुन बिचकत बिचकत चैत्यगृहात अवतरला. क्षितिजाला मागे टाकत सुर्य झपाटयाने वर सरकु लागला. डोंगर उतारावर असल्या काटेसावराचा बहर सोनेरी प्रकाशात उजळला.

The sun rose late few minutes as compared to the book value, after overcoming the hill slope on the eastern horizon. The rock cave was silent and as cold as it can be. As the light increased, at the sunrise, the faint shadow of Stupa and its capital appeared on the Spherical wall behind the Stupa Capital. Soon after, the beautiful red light from the red sun, appeared faintly as it passed through the thin fog floating in the sky. The red light on the Stupa capital was mesmerizing and was fluttering due to variations in the fog. After fluttering for while like a candle light, the light intensed dramatically to make a fabulous Golden beam which passed through main entrance on the Stupa and through the upper large window, on the Capital and back wall of Stupa. As the sun started rising at an angle, It soon reached the coordinates I was waiting for. The perfect symmetry of the two beams, mesmerized my all senses. I could see the wisdom of the architects and workers who carved out the cave, in front of me. It was early dawn, with a faint clouds on eastern horizon. I prayed for the mercy to the god as I climbed up the steps to reach the caves at altitude of 100 meter from the base. As I reached the top, just before the sunrise, I found the blue rock piegeons and blue rock thrush seating on the rocks. The swift martins were doing their sorties from their mud nests in and out of the Chaitya Porch. As I waited in the Chaitya, leaving the main entrance free for the light to enter, the darkness in the Chaitya slowly faded away to give the faint diffused view of the interiors. The Chaitya Griha looks absolutely heavenly in the low diffused light.

लाल सुर्याने आपला रंग बदलला. सोनेरी उजेड चैत्यगृहात उमटला. सावल्या ठळक झाल्या. स्तुपाच्या मागे घुमटाकार छतावर सोनेरी प्रकाशाचा झोत आला. स्तुपावरच्या मुकुटाची व छत्रीच्या खांबाची गडद छाया मागच्या घुमटाकृती पटलावर पडली. आवारातल्या अष्ट्कोनी खांबांवरील उलटे कलश (घंटा) आपली किनार पटलावर मांडु लागले. स्तुपाच्या वर छत्रीच्या खांबावरचे फुल सोनेरी प्रकाशात उजळुन निघाले. सुर्याच्या सोनेरी रथाचे पडघम मनात ऐकु येऊ लागले. रविंद्रनाथ टागोरांनी लिहिलेल्या कवितेत मांडलेल्या कल्पनेची, अनुभुती प्रत्यक्षात मिळाली. सुर्याने आपली तिरकी चढाई करताना, क्षणभर त्याने लेण्यात स्तुपावर सममित प्रकाशचा झोत उमटवला. चैत्यगृहाच्या द्वारातुन आत आलेला झोत खालच्या जमिनीवर व स्तुपावर उमटला, तर वरच्या खिडकीतुन आत आलेला उजेड स्तुपाच्या वर मागील घुमटाकृती पटलावर उमटला. पुरातन काळात केलेल्या शास्त्रशुद्ध नियोजनाची प्रचिती आली. ज्या चैत्यगृह उजळुन गेले. शरिरातील सर्व चेतना पराकोटीच्या संवेदनशील झाल्या. पश्चिम महाराष्ट्रात गेल्या २००० वर्षात जन्माला आलेल्या बहुतेक सर्व थोर माणसांची मने ज्या चैत्यगृहात आली आहेत अशा या सुंदर व प्रभावी लेण्यात आपण आपले मन घेऊन जावे

Hardly anyone has made any mention of this spectacle, in the past. The upper beam shape developed on the semispherical wall behind the Stupa, is made out of S curves of the capitals of the tall porch columns. The upper curve of the beam is made of the upper curve of the window above the main entrance of Chaitya Griha. Bedse caves are one of the very few caves which face almost perfect east. The lower beam coming through the main entrance of the Chaitya Griha can be seen on the floor of the Griha, rising on Stupa in second image and on the floor in the earlier image. The near perfect precision of the cave architecture, good sense of direction of monsoon clouds and impact of weather on the caves show that the caves have been constructed after some earlier bitter experience of impact of monsoon weather/water streams on the other caves of the region. Geographically the cave has been built at the altitude so that close to horizon there is a hill. Same can be observed at Bhaje caves, which faces west. Except the blunder done in British days about the paintings, the caves today are in very good shape. In future probably after 2000 years more, Bedse cave will be probably the only cave that may last in its true shape, through the rough weather and human interference, as many other caves in western India have either been damaged or collapsed in last 2000 years. Long live the amazing creation and the breed of humans who will protect it from the damage

कवितेचा सारांश
सुप्रभात,
तुझ्या सोनेरी किरणांनी स्नान दे,
सुप्रभात,
तुझ्या झेपावणाऱ्या सोनेरी किरणांनी स्नान दे,
अन माझ्यातील स्वत:वरची धुळ काढुन टाक,
सुप्रभात,
तुझ्या झेपावणाऱ्या सोनेरी किरणांनी स्नान दे,
माझ्यातला मी जो निद्रेत रमला आहे.
तु त्याच्या कपाळी, जादुई छडीने अलगद स्पर्श कर, आणी जागे कर त्याला.
आज मला या अनंत विश्वातुन प्रवास करुन आलेल्या सोनेरी उत्साही किरणांनी स्नान दे.
जेणेकरुन माझ्या मनातल्या कोणाड़्यात असलेला संकुचित अंधार काढुन टाक.
माझ्या ह्रुदयी असलेल्या वीणेत अमर गीत निजले आहे.
ज्यात शब्द्ध नाहित. ज्याला स्वर नाही. ज्याल रचना नाही.
अशा माझ्या ह्रुदयी असलेल्या वीणेची एक तार छेड, या तुझ्या तुझ्या सोनेरी किरणांनी.
सुप्रभात,
तुझ्या सोनेरी किरणांनी स्नान दे,

The greatness of the experience can be felt if one reads the famous poem by Rabindranath Tagore, as follows.
Oh Sunlit Morning,
wash me with the Light rays of yours
Oh the beautiful sunlit morning,
wash me with the springing light rays of yours and
remove the dust which has covered my true self,
Oh the beautiful sunlit morning,
wash me with the beautiful light rays of yours and
The one within me who is still entangled within the net of sleep,
you gently touch his forehead with your golden wand and wake him up.
Today wash me with these rays of joy, coming from the vast universe,
so as to wash away all narrowness and darkness from every corner of my mind.
Within the veena of my heart is sleeping the song of immortality,
which has neither words, nor rythum or notes; touch the innermost chord with this awakening of joy in this morning .
- Rabindranath Tagore